Trong công việc cơ khí, đo đạc là một công đoạn vô cùng quan trọng để đảm bảo sự chính xác và độ tin cậy của các chi tiết gia công. Để đáp ứng nhu cầu này, người thợ cơ khí cần phải trang bị cho mình một bộ dụng cụ đo cơ khí cơ bản, bao gồm các loại thước, compa, panme, calip, dưỡng kiểm và đồng hồ đo. Bài viết này, Thiết bị dụng cụ kỹ thuật Hitami sẽ giới thiệu về từng loại dụng cụ và ứng dụng của chúng trong công việc cơ khí.
Thước lá và thước dây
Thước lá và thước dây là những dụng cụ đo độ dài đơn giản nhất và phổ biến nhất trong cơ khí. Thước lá thường có chiều dài từ 150-1000mm, chia vạch đến từng milimet, phù hợp để đo các kích thước nhỏ và trung bình. Thước dây có chiều dài lên đến hàng chục mét, dùng để đo các khoảng cách lớn hoặc các bề mặt cong, uốn lượn.
Một số lưu ý khi sử dụng thước lá và thước dây:
- Chọn loại thước có độ chính xác và độ phân giải phù hợp với yêu cầu công việc
- Kiểm tra thước trước khi sử dụng, đảm bảo vạch chia chính xác và dễ đọc
- Khi đo, đặt thước áp sát với vật cần đo, tránh làm cong hoặc biến dạng thước
- Vệ sinh và bảo quản thước cẩn thận sau khi sử dụng
Compa đo
Compa đo là dụng cụ dùng để đo kích thước ngoài của các đối tượng hình trụ như trục, ống, bulông, chi tiết gia công. Nó bao gồm hai chân đo có thể tách rời và di chuyển trên một thước chia độ cố định. Khi đo, dùng tay điều chỉnh khoảng cách giữa hai chân đo sao cho vừa khít với đối tượng cần đo, sau đó xác định kích thước trên thang chia.
Một số đặc điểm của compa đo:
- Dải đo thường từ 0-150mm hoặc 0-300mm
- Độ chính xác thông thường 0.02-0.05mm
- Có thể đo các đối tượng có đường kính lớn, hình dáng bất quy tắc
Thước cặp và thước đo sâu
Thước cặp là dụng cụ đo kích thước ngoài, trong và độ sâu của các chi tiết cơ khí một cách nhanh chóng và chính xác. Nó bao gồm một thân thước, hai mỏ đo (trên và dưới), một thang đo chính và một thang đo phụ (vạch Vernier). Thước cặp thường có độ chính xác 0.02-0.05mm.
Phân loại thước cặp:
- Thước cặp cơ học: đọc số trực tiếp trên thang chia
- Thước cặp điện tử: hiển thị số đo trên màn hình kỹ thuật số
- Thước cặp chống nước, chống dầu: phù hợp với môi trường làm việc khắc nghiệt
Thước đo sâu là một dạng thước cặp chuyên dụng để đo chiều cao, độ sâu của các rãnh, lỗ, bậc trên chi tiết. Nó có một thân dài, mỏ đo phụ có thể chuyển động dọc theo thân và một gốc chặn cố định.
Panme và panme đo ren
Panme là dụng cụ đo kích thước ngoài và trong của chi tiết một cách siêu chính xác, với sai số chỉ 0.001-0.01mm. Nó có cấu tạo tương tự như thước cặp nhưng thêm cơ cấu đo tinh chỉnh bằng trục vít – đai ốc. Panme thường dùng để đo các chi tiết có yêu cầu dung sai chặt như trục, cốt, ổ bi, ổ đũa…
Panme đo ren là panme chuyên dụng để đo các thông số của ren ốc như đường kính ngoài, trong, bước ren. Đầu đo của nó có dạng chữ V để vừa khớp với đường ren.
Calip
Calip là dụng cụ dùng để kiểm tra khe hở, độ đồng tâm, độ song song, độ nghiêng giữa các bề mặt chính xác. Nó bao gồm một thân hình chữ C và các dưỡng đo có thể di động và được lắp đặt ở đầu thân calip.
Một số dạng calip phổ biến:
- Calip đo trong: kiểm tra khe hở giữa các lỗ, ổ trục
- Calip đo ngoài: kiểm tra khe hở ngoài của các chi tiết đi ghép
- Calip đo độ nghiêng: kiểm tra góc nghiêng của các bề mặt, rãnh
Khi sử dụng calip cần chọn dưỡng đo có chiều dày phù hợp, lắp chính xác và đảm bảo các dưỡng đo luôn tiếp xúc tốt với bề mặt cần đo.
Dưỡng kiểm và trục kiểm
Dưỡng kiểm là các dưỡng mẫu, dưỡng định hình dùng để kiểm tra kích thước, hình dáng của chi tiết sau gia công. Các loại dưỡng kiểm phổ biến:
- Dưỡng mẫu: có kích thước và hình dạng chính xác để so sánh với chi tiết
- Dưỡng giới hạn: gồm dưỡng trên và dưỡng dưới, kiểm tra chi tiết nằm trong giới hạn cho phép
- Dưỡng hình: kiểm tra hình dạng chi tiết như góc, bán kính, đường cong…
Trục kiểm là các chi tiết hình trụ, có kích thước đường kính chính xác, dùng để kiểm tra đường kính trong của các lỗ, ổ lắp ghép trên chi tiết.
Một số nguyên tắc sử dụng dưỡng kiểm và trục kiểm:
- Chọn dưỡng, trục có kích thước phù hợp với chi tiết cần kiểm tra
- Đặt dưỡng, trục vuông góc, đồng trục với bề mặt chi tiết
- Quan sát kỹ sự tiếp xúc, khe hở giữa dưỡng, trục và chi tiết để đánh giá
Đồng hồ so và đồng hồ đo lỗ
Đồng hồ so là dụng cụ đo độ chính xác cao, cho phép xác định các thông số hình học như độ phẳng, độ song song, độ đồng tâm một cách gián tiếp thông qua sự chuyển động của kim chỉ thị trên mặt đồng hồ. Độ chính xác của đồng hồ so có thể đạt 0.001-0.01mm.
Cấu tạo chính của đồng hồ so:
- Đầu dò: tiếp xúc với bề mặt cần đo
- Cơ cấu truyền động: đổi chuyển động tịnh tiến thành chuyển động quay
- Mặt số: thể hiện sự thay đổi chiều dài qua góc quay của kim
Đồng hồ đo lỗ là loại đồng hồ so chuyên dùng để đo kích thước và kiểm tra độ tròn, độ thuôn, ovan của các lỗ trên chi tiết. Đầu dò của nó có dạng 2 hoặc 3 chân đo có thể trượt trên một cần đòn hẹp để luồn vào trong lỗ.
Khi sử dụng đồng hồ so cần chú ý:
- Chọn đồng hồ có dải đo và độ chính xác phù hợp
- Căn chỉnh, hiệu chuẩn đồng hồ trước khi đo
- Đảm bảo lực đo nhẹ nhàng, tránh va đập đầu dò gây sai số
Bảng tổng hợp các dụng cụ đo lường cơ khí cơ bản:
| Dụng cụ đo | Đại lượng đo | Dải đo phổ biến | Độ chính xác |
| Thước lá | Chiều dài | 150-1000mm | 0.5mm |
| Thước dây | Chiều dài | 1-30m | 0.5-1mm |
| Compa đo | Đường kính ngoài | 0-300mm | 0.02-0.05mm |
| Thước cặp | Kích thước ngoài, trong, chiều sâu | 0-150, 0-300, 0-500mm | 0.02-0.05mm |
| Panme | Kích thước ngoài, trong (chính xác cao) | 0-25, 25-50, 50-100, 100-200mm | 0.001-0.01mm |
| Calip | Khe hở, độ đồng tâm, song song | 0.05-1mm | 0.01-0.05mm |
| Đồng hồ so | Độ chính xác hình học | 0-1, 0-10mm | 0.001-0.01mm |
Mỗi loại dụng cụ đo trên đều có những ưu – nhược điểm, phạm vi ứng dụng khác nhau. Để đạt hiệu quả tốt nhất trong công việc, người thợ cần nắm rõ đặc điểm và cách sử dụng từng loại, từ đó lựa chọn dụng cụ phù hợp cho từng trường hợp cụ thể.
Với bộ dụng cụ đo cơ khí cơ bản trên đây, việc gia công, lắp ráp và kiểm tra các chi tiết chính xác trong ngành cơ khí sẽ được đảm bảo tốt hơn. Đồng thời chúng cũng giúp tăng năng suất, tiết kiệm thời gian và công sức của người lao động. Do đó, việc đầu tư một bộ dụng cụ đo chuẩn và đầy đủ là cần thiết đối với bất kỳ xưởng cơ khí hay cá nhân thợ kỹ thuật nào.
